André Le Brun (1737-1811), który przez prawie 30 lat pełnił funkcję "pierwszego rzeźbiarza" na warszawskim dworze króla Stanisława Augusta, był czołową postacią ijedną znajwiększych artystycznych indywidualności wRzeczypospolitej ostatniej tercji XVIII wieku.
Urodzony w1737 r. wParyżu, kształcił się na tamtejszej Królewskiej Akademii Malarstwa iRzeźby (Académie Royale de Peinture et de Sculpture) pod kierunkiem Jean-Baptiste’a Pigalle’a, azdobywszy w1756 r. Prix de Rome, został stypendystą Akademii Francuskiej wRzymie. W1768 r. przyjechał zRzymu do Warszawy, zaangażowany przez polskiego króla jako "pierwszy rzeźbiarz" na jego dworze, ido połowy lat 90. XVIII wieku zajmował wysoką pozycję wdworskim środowisku artystycznym. Stojąc na czele pracowni rzeźbiarskiej funkcjonującej na Zamku Królewskim, projektował niemal wszystkie wychodzące zniej dzieła, które pod jego kierunkiem były odkuwane wkamieniu, modelowane wstiuku iodlewane wbrązie przez współpracowników. Do Rzymu wyjechał raz jeszcze jesienią 1772 r. ibył tam do początków 1779 r., spędzając wtym mieście wsumie 15 lat. Ostatni rozdział jego życia to pobyt wPetersburgu (1795-1803) ilata spędzone wWilnie, gdzie zmarł w1811 roku.
Twórczość Le Bruna
Twórczość Le Bruna była wysoko oceniana przez współczesnych, zarówno wPolsce, jak ipoza jej granicami - wzmianki onim io jego dziełach zamieszczano wwydawanym wRzymie czasopiśmie "Diario Ordinario" iwe francuskojęzycznej literaturze podróżniczej. Przeważająca część rzeźbiarskiego dorobku Le Bruna nie zachowała się iznana jest jedynie ze wzmianek źródłowych. Również wiele spośród jego prac rysunkowych, pozostających najczęściej wbezpośredniej relacji zrzeźbami, nie zachowało się lub są przechowywane wtrudnych do ustalenia miejscach. Zniszczeniu uległa także ogromna część zasobu materiałów archiwalnych dokumentujących artystyczną działalność dworu Stanisława Augusta. Wopublikowanej ostatnio monografii Le Bruna[1] podjęto próbę zrekonstruowania wmiarę kompletnego obrazu jego dorobku, na który składa się 246 rzeźb wykonanych wróżnych materiałach, zarówno ujęć pełnoplastycznych, jak ireliefów (wśród nich dzieła zrealizowane według projektów Le Bruna) oraz 118 rysunków, co zpewnością nie wyczerpuje rzeczywistego oeuvre artysty.
André Le Brun wtrakcie studiów wAcadémie Royale de Peinture et de Sculpture wParyżu zdobył w1756 r. nagrodę wkonkursie na Grand Prix (Prix de Rome), którą było stypendium na czteroletnie studia na koszt króla wAcadémie de France wRzymie. Przed wyjazdem odbył staż przygotowawczy wparyskiej École Royale des Élèves Protégés, która funkcjonowała obok Académie Royale igdzie zwycięzcy Grand Prix uczęszczali przez trzy lata przed udaniem się do Rzymu. Uczyli się tam malarstwa ikompozycji, kopiowali obrazy zkrólewskich kolekcji wLuwrze, studiowali paryskie pomniki irzeźby wWersalu, zdobywali też ogólną wiedzę zzakresu historii imitologii. Do Rzymu Le Brun przybył wpołowie listopada 1759 r. izamieszkał wsiedzibie Akademii Francuskiej, której pensjonariuszem był do jesieni 1763 r.; przedłużył jednak swój pobyt ipozostał wRzymie jeszcze kilka następnych lat.
Najbardziej spektakularnym zrzymskich sukcesów Le Bruna było przyjęcie go wczerwcu 1765 r. wpoczet członków prestiżowej Akademii Świętego Łukasza. We wrześniu 1766 r. mianowano go dyrektorem prowadzonej przez tę akademię Scuola Libera del Nudo na Kapitolu, wtym roku został też członkiem Akademii Malarstwa iRzeźby wMarsylii. W1763 r. młody artysta wziął udział wkonkursie na pomnik papieża Benedykta XIV do Bazyliki św. Piotra (wiążą się ztym dwa szkice sangwiną przechowywane wzbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej wWarszawie), aw 1764 r. otrzymał zamówienie na wykonanie posągu Judyty, wmarmurze białym, do rzymskiego kościoła Santi Ambrogio eCarlo al Corso. Ustawiony wkościele w1767 r. posąg wzbudził podziw odbiorców, odnotowywany był przez podróżników odwiedzających Rzym iwzmiankowany wwielu współczesnych relacjach. Wjego kompozycji Le Brun sięgnął do repertuaru sztuki wieku poprzedniego, wykorzystując jako wzór układy znane mu zczasów paryskiej edukacji, które mógł oglądać na przykład wposągach zdobiących ogród pałacowy wWersalu (wzorem takim mogła być figura kobiety personifikującej świt, Point du Jour, zdobiąca fontannę otakiej samej nazwie, wykonana w1680 r. przez Gasparda Marsy’ego); sposób modelowania posągu odznacza się charakterystyczną dla XVIII-wiecznej rzeźby francuskiej miękkością, subtelnością iwdziękiem.
Le Brun był jednak chwalony przez współczesnych przede wszystkim za swoje uzdolnienia do wykonywania rzeźbiarskich portretów. WRzymie wykonał w1765 r. medalionowy portret barona de Châteaufort, aw 1766 r. wyrzeźbił dwa portretowe biusty bawiących tam wówczas rosyjskich osobistości: Kiryła Grigoriewicza Razumowskiego iAndrieja Piotrowicza Szuwałowa, atakże marmurowe popiersie kardynała Giuseppe Marii Ferroniego, umieszczone wjego nagrobku wkościele Santa Cecilia in Trastevere wRzymie. W1767 r. otrzymał zamówienie na ukończony wroku następnym marmurowy biust papieża Klemensa XIII Rezzonico (obecnie wkościele armeńskiego klasztoru ojców mechitarystów na wyspie San Lazzaro wWenecji), dzięki któremu artysta odniósł wielki sukces. Wiadomo, że wykonał też kilka innych portretów wmarmurze iterakocie.
Le Brun - nadworny artysta Stanisława Augusta
Najważniejszym wydarzeniem wkarierze Le Bruna, mającym zasadniczy wpływ na całe jego przyszłe życie, było zaangażowanie go przez Stanisława Augusta na królewski dwór wWarszawie jako "pierwszego rzeźbiarza". Propozycja ta wynikła zpowstałego zapewne w1766 r. projektu utworzenia wWarszawie akademii sztuk pięknych, wktórej Le Brun miał być profesorem rzeźby. Do zaangażowania artysty na warszawski dwór przyczynił się bezpośrednio wspomniany przez niego wjednym zlistów un seigneur romain (mógł nim być markiz Tommaso Antici albo ambasador Malty wRzymie Bailly de Breteuil, lub może bratanek papieża, senator Don Abbondio Rezzonico), ale zasadniczą rolę odegrało polecenie go królowi przez dawnego nauczyciela, Jeana-Baptiste’a Pigalle’a. Le Brun 31 stycznia 1768 r. poślubił wkościele San Lorenzo in Lucina młodą rzymiankę francuskiego pochodzenia, Annę Margheritę Waquier de la Barthe, aw dossier przyszłych małżonków znajdują się dwie supliki Le Bruna, wktórych określa się on jako pozostający all’attual servizio di S.M. il Re di Polonia in qualità di suo Primo Scultore eDirettore della Sua Reale Accademia.
Kilka miesięcy po ślubie, wiosną 1768 r., Le Brun opuścił Rzym iwyjechał wraz zżoną do Polski. Do Warszawy przybył 23 maja. Towarzyszyła mu osoba określana wdokumentach jako son compagnon, którą był najpewniej rzymski rzeźbiarz Giacomo (Jakub) Monaldi; zaprzyjaźnił się on zLe Brunem wRzymie ido końca życia pozostał jego bliskim współpracownikiem (zmarł wWarszawie w1798 r.).
W początkach swojej bytności wPolsce Le Brun wykonywał zrazu drobne prace, apierwszym znaczącym dziełem była grupa rzeźbiarska zdobiąca Pokój Marmurowy wZamku Królewskim, wktórej dwie figury siedzących personifikacji pokoju isprawiedliwości flankują kartusz zherbami Rzeczypospolitej ikróla. Le Brun był autorem projektu tej grupy, awykonywał ją w1771 r. we współpracy zGiacomem Monaldim iFranciszkiem Pinckiem. Wtej kompozycji wykorzystał jako wzór pewne rozwiązania występujące wsztuce francuskiej drugiej połowy XVII iXVIII wieku, które mógł oglądać na przykład wdekoracjach sklepienia Galerii Apollina wLuwrze, wykonanych wlatach 1663-1664 według projektu Charles’a Le Bruna, "pierwszego malarza" króla Ludwika XIV, przez m.in. "pierwszego rzeźbiarza" tego króla, François Girardona, albo też wniektórych rzeźbach wWersalu. Wyraźne wpływy francuskie wykazuje także sposób kształtowania głów postaci imodelowania ich szat. Wwykonanym w1771 r. wterakocie medalionie ze sceną Alegorii opieki nad Stanisławem Augustem (znanym obecnie jedynie zfotografii) Le Brun powtórzył niektóre ujęcia znagrobka marszałka Maurycego Saskiego wkościele św. Tomasza wStrasburgu, jednego znajwiększych arcydzieł francuskiej rzeźby funeralnej XVIII wieku, który został wykony wlatach 1750-1776 przez jego nauczyciela, Jeana-Baptiste’a Pigalle’a. Również niezachowany model pomnika króla Jana III Sobieskiego, wykonany przez Le Bruna około 1770 r. wgipsie patynowanym na kolor terakoty, wskazywał na odniesienia do dzieł znajdujących się wówczesnym Paryżu. Figura stojącego króla wydaje się reminiscencją któregoś zposągów Ludwika XV wykonanych przez Jeana-Baptiste’a Pigalle’a (na przykład statui przeznaczonej do pomnika na Place Royale wReims), adla siedzących wnarożach co*kołu czterech figur spętanych jeńców niewątpliwym wzorem były posągi zdobiące co*koły pomników Ludwika XIV (na przykład cztery odlane wbrązie statuy siedzących jeńców zpomnika wykonanego przez Martina van den Bogaerta zwanego Desjardins, który w1685 r. ustawiono na paryskim Place des Victoires; obecnie wLuwrze) lub prezentujące podobny schemat figury spętanych niewolników we wspomnianej dekoracji sklepienia Galerii Apollina wLuwrze.
W listopadzie 1772 r. Le Brun powtórnie wyjechał do Rzymu, wysłany przez polskiego króla, iprzebywał tam do początków 1779 r. Podczas tego pobytu odnowił stosunki zAkademią Świętego Łukasza, utrzymywał kontakty zrzymskimi artystami iwyrzeźbił kilka portretów, na przykład w1773 r. biust francuskiego ambasadora wRzymie, kardynała François-Joachima de Pierre de Bernis, októrej to rzeźbie pisano zuznaniem wrzymskim "Diario Ordinario", określając jej autora jako il celebre professore di scultura oraz primo scultore di S[ua] M[aestà] Polacca. Prawdziwą miarą renomy artysty było wykonanie przezeń portretu Piusa VI Braschiego. Le Brun zwyciężył wrywalizacji zinnymi rzeźbiarzami ubiegającymi się omożliwość sportretowania papieża, arealizacja tego dzieła budziła spore zainteresowanie. Kolejne jej etapy relacjonowano w"Diario Ordinario", pisząc we wrześniu 1775 r. omodelu biustu papieża wykonanym wglinie dal Sig. Cav. Le Brun primo Scultore di S.M. il Re di Polonia, budzącym zachwyt odbiorców, aosiem miesięcy później - oogromnym aplauzie, zjakim przyjęto ukończoną rzeźbę odkutą wmarmurze, za którą Le Brun poza wypłaconą mu 15 kwietnia 1776 r. kwotą 500 skudów otrzymał od papieża specjalny order.
Największą część dorobku Le Bruna ztego okresu stanowiły jednak dzieła wykonane dla króla Stanisława Augusta. Wpierwszych latach pobytu wRzymie artysta pracował nad figurą Minerwy, wykutą wbiałym marmurze w1774 r. Prawdopodobnie również wRzymie wyrzeźbił stanowiącą jej pendant figurę Apolla. Oba posągi w1778 r. były już wWarszawie, aw 1781 r. ustawiono je wSali Balowej Zamku Królewskiego, gdzie stoją obecnie. Figura Minerwy inspirowana była zapewne jednym zwielu znanych wówczas antycznych przedstawień tej bogini, antycznych prototypów doszukać się można także dla statui Apolla, choć wkwestii ewentualnych wzorów dla obu rzeźb należałoby zwrócić również uwagę na popularność owych antycznych ujęć ina ich adaptacje wrzeźbie francuskiej końca XVII iz początków XVIII wieku. Schematy bliskie figurom Minerwy iApolla spotykamy na przykład wtwórczości François Girardona czy Pierre’a Le Grosa Młodszego, atakże wkompozycji niektórych posągów zdobiących park wMarly. Przedstawienie obu postaci wkonwencji ponadczasowej młodości, odoskonale uformowanych ciałach iwyidealizowanych rysach, można by wiązać nie tyle zklasycyzującym dążeniem do ponadczasowej idealizacji, ile raczej zdekoracyjną manierą, szczególnie popularną wXVIII-wiecznej rzeźbie francuskiej.
W latach 1776-1778 powstało kilka rzeźb przeznaczonych do dekoracji letniej rezydencji króla wŁazienkach. Były to marmurowe kopie antycznych posągów Venus Medici iTańczącego fauna (Fauno Medici), których oryginały już wkońcu XVII wieku stały wtrybunie Galerii Uffizi we Florencji, oraz Fauna zkoźlęciem (Fauno con capretto), która to rzeźba w1724 r. przeszła na własność króla Hiszpanii, ajej marmurowa kopia znajdowała się również wGalerii Uffizi. Wszystkie te rzeźby Le Brun wykonał wRzymie zapewne na podstawie gipsowych odlewów oryginalnych egzemplarzy (odlewy takie znajdowały się na przykład wzbiorze Akademii Francuskiej). WRzymie artysta wyrzeźbił też posąg Bachantki, który wydaje się inspirowany posągiem Dafne zgrupy Apollo iDafne Gianlorenza Berniniego zrzymskiej Galerii Borghese. Za posąg ten otrzymał w1778 r. kwotę 700 dukatów, aw lipcu 1779 r. wystąpiono opozwolenie na jego wywóz zRzymu. Wszystkie te rzeźby do dziś znajdują się wŁazienkach Królewskich wWarszawie.
Le Brun powrócił zRzymu do Warszawy wiosną 1779 r., od tego momentu znacząca część jego artystycznej działalności związana była zdekoracją Zamku Królewskiego. Do wnętrza wzniesionej wówczas Biblioteki Królewskiej zaprojektował w1780 r. serię medalionów zemblematami różnych dziedzin wiedzy iumiejętności ludzkich - sztuk pięknych, nauki, techniki, rzemiosła iwojskowości; medaliony te wykonywali w1782 r. jego współpracownicy: Giacomo Monaldi, Franciszek Pinck iFrancesco Maria Staggi. Przedstawienia wmedalionach wykazują wyraźne zależności od współczesnej sztuki francuskiej - widoczne są wnich nawiązania do popularnych wówczas wyobrażeń różnych gałęzi sztuk inauk pod postaciami dzieci, które wskazują na odniesienia do malarstwa Carle’a Van Loo, François Lemoyne’a czy François Bouchera. Wurządzanym wówczas wnętrzu Sali Wielkiej (Balowej) ustawiono wstyczniu 1781 r. wykonane przez Le Bruna marmurowe posągi Minerwy iApolla, które usytuowano wwejściowej niszy, po obu stronach drzwi, nad którymi wsupraporcie umieszczono wykonany przez Le Bruna medalion zportretem króla, flankowany przez stojące postacie symbolizujące sprawiedliwość ipokój (dzieło Monaldiego). Układ taki ma wyraźnie francuską genezę, azaprojektowany został przez Le Bruna zapewne zbezpośredniej inspiracji rysunkiem François Bouchera z1765 r., opartym niewątpliwie na wcześniejszych wzorach. Do Przedpokoju Senatorskiego (Sali Rycerskiej) Le Brun wykonał w1782 r. modele personifikacji sławy iposągu Chronosa, wktórych w1784 r. dokonywał pewnych modyfikacji. Oba posągi ustawiono wsali wpaździerniku 1786 r. Wfigurze Sławy widoczne są zarówno pewne wpływy późnobarokowej rzeźby rzymskiej, jak iXVII- oraz XVIII-wiecznej rzeźby francuskiej. Posąg Chronosa natomiast, odkuty wmarmurze przez Giacoma Monaldiego, zdradza niewątpliwe inspiracje rzeźbą antyczną - wzorów dla jego kompozycji można upatrywać wfigurach satyrów zrzymskiej Villa Albani (przechowywanych obecnie wLuwrze) czy wposągu Atlanta zMuseo Archeologico Nazionale wNeapolu. Pamiętać należy jednak także oadaptacji podobnych ujęć wXVII-wiecznej rzeźbie francuskiej, na przykład wtwórczości François Girardona. Na wyraźne inspiracje francuską rzeźbą wskazywał również wyrzeźbiony przez Le Bruna posąg przedstawiający alegorię milczenia, przeznaczony wraz zalegorią roztropności do zamkowej Sali Rady (obie rzeźby odkuwano wmarmurze w1787 r., nigdy nie stanęły wwyznaczonym miejscu, niezachowane). Posąg ten łączyły niewątpliwe analogie ztwórczością Jeana-Baptiste’a Pigalle’a, który około 1750 r. wykonał podobne, również niezachowane do naszych czasów przedstawienie na fasadę zamku wNeuilly. Figura ta, oglądana zpewnością przez Le Bruna wparyskiej pracowni mistrza, stanowiła inspirację dla wykonanego przez niego 30 lat później dzieła otakim samym temacie, którego kompozycja isposób potraktowania niektórych detali wskazywały ponadto na wyraźny wpływ studiowania przezeń antycznych rzeźb. Jesienią 1786 r. ustawiono wSali Rycerskiej brązowe wizerunki wybitnych Polaków: wodzów, mężów stanu, poetów iuczonych szczególnie zasłużonych dla kraju, zarówno postaci historycznych, jak ipostaci współczesnych, portretowanych przeważnie za pośrednictwem przekazów malarskich igraficznych. Le Brun wykonał wlatach 1781-1783 modele czterech dużych popiersi (Pawła Sapiehy, Jana Zamoyskiego, Stefana Czarnieckiego iStanisława Jabłonowskiego) oraz 13 mniejszych biustów (Adama Naruszewicza, Jerzego Mniszcha, Jerzego Ossolińskiego, Marcina Poczobuta, Stanisława Łubieńskiego, Andrzeja Lipskiego, Jeremiego Wiśniowieckiego, Jana Heweliusza, Jana Andrzeja Morsztyna, Michała Paca, Stanisława Małachowskiego, Stanisława Konarskiego iJana Szembeka), ado pozostałych pięciu biustów ztej serii, liczącej łącznie 18 wizerunków, modele wykonał Monaldi. Le Brun modelował też dwa średnie odlane wbrązie popiersia przeznaczone do ustawienia wSali Audiencjonalnej (Jana Zamoyskiego iFryderyka Michała Czartoryskiego; pozostałe dwa brązowe popiersia do tej sali modelował Monaldi). Wrzeźbach tych bliski był nie tylko twórczości swojego nauczyciela Pigalle’a, ale też takich współczesnych mu francuskich artystów, jak Jean-Jacques Caffieri czy zwłaszcza Jean-Antoine Houdon.
Portrety Le Bruna
Twórczość portretowa stanowiła ważną część artystycznej działalności Le Bruna, za swoje szczególne uzdolnienia wtej dziedzinie był on chwalony już jako uczeń Académie de France, ajego talent rozwinął się wpełni wlatach dojrzałych. Był on autorem wielu portretowych biustów członków królewskiej rodziny idworu, atakże samego monarchy, które powstawały po przyjeździe Le Bruna zRzymu w1779 r., aprzed wyjazdem zWarszawy wpoczątkach 1795 r. Wizerunki te, pełne niezwykłej ekspresji woddaniu indywidualnych cech iwewnętrznych przeżyć modela, odznaczają się oryginalnością ujęć oraz wielką umiejętnością wiernego oddania rysów portretowanego. Swobodnie idynamicznie modelowane, noszą wyraźne znamiona sztuki francuskiej. Na charakter tych portretów miało wpływ ich przeznaczenie – popiersia igłowy wykonywane do ekspozycji publicznej nie miały tej intymności, wdzięku ikameralnego nastroju, które charakteryzowały ujęcia wykonywane do prywatnego odbioru. To, że właśnie rzeźbiarskie portrety są jedynymi znanymi dziełami zostatniego okresu działalności Le Bruna wPetersburgu iWilnie, mogło wynikać nie tylko zdużego zapotrzebowania na ten rodzaj przedstawień, ale także ze specjalnych uzdolnień artysty wtej dziedzinie, wysoko ocenianych przez odbiorców do końca jego życia.
Działalność Le Bruna wŁazienkach
Drugim polem warszawskiej działalności Le Bruna były Łazienki, które od lat 70. XVIII wieku przekształcano wletnią siedzibę króla. Ważnym elementem dekoracyjnym ogrodu stała się kaskada usytuowana na stawie południowym na osi budynku pałacowego. Zniezrealizowanym ostatecznie projektem jej dekoracji związane było półpostaciowe przedstawienie Neptuna (Quos ego), które Le Brun wymodelował wgipsie wpoczątkach lat 80. (przechowywane obecnie wŁazienkach Królewskich). Jego kompozycja wykazuje niewątpliwe analogie zfigurą Okeanosa zgrupy zdobiącej Basen Neptuna wWersalu, wykonanej w1740 r. przez nauczyciela Pigalle’a, Jeana-Baptiste’a Lemoyne’a. Mogły mieć na nią wpływ także niektóre rzeźby znane Le Brunowi zRzymu, na przykład posąg Okeanosa stojący wcentralnej niszy fontanny di Trevi, która została ukończona wczasie jego rzymskiego pobytu.
Wiosną 1784 r. rozpoczęto prace przy budowie nowej fasady południowej pałacu wŁazienkach (Pałac na Wyspie), gdzie na attyce ustawiono we wrześniu cztery posągi zaprojektowane przez Le Bruna, aodkute wkamieniu przez rzeźbiarzy zzamkowej pracowni, personifikujące cztery pory roku (rysunkowe projekty posągów alegorii wiosny ilata są przechowywane wGabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej wWarszawie). Temat zespołu personifikacji pór roku, podobnie jak koncepcja poszczególnych posągów, znajduje analogie wrzeźbach francuskich zpierwszej tercji XVIII wieku, znanych Le Brunowi zParyża, takich jak na przykład marmurowe statuy wykonane przez Pierre’a Le Grosa Starszego, François Baroisa, Jeana Raona iGuillaume’a Coustou, zdobiące dawniej ogród Tuileries, aobecnie eksponowane wLuwrze. Dla projektów posągów przeznaczonych na attykę łazienkowskiego pałacu inspiracją mogły też być alegoryczne figury zdobiące attykę rzymskiej fontanny di Trevi, której budowę rozpoczęto w1732 r., ajej uroczysta inauguracja nastąpiła 22 maja 1762 r. Zarówno usytuowanie na attyce fontanny czterech alegorycznych figur kobiecych wdługich szatach, jak iogólny układ oraz niektóre elementy poszczególnych przedstawień, mogły zostać przez Le Bruna wpewien sposób odwzorowane wprojektach rzeźb do Łazienek Królewskich, podobnie jak centralny motyw tej fontanny - figura Okeanosa - mogła tak zafascynować artystę, że zechciał ją odwzorować wprzedstawieniu Neptuna do łazienkowskiej kaskady.
W latach 1787-1788 przebudowano północną fasadę pałacu wŁazienkach, na której attyce stanęły posągi Marsa iMinerwy, ponadto dobudowano wówczas do pałacu boczne skrzydła zwieńczone attyką, apośrodku, nad kopułą rotundy, nadbudowano belwederek. Na attyce skrzydeł ustawiono wnarożach od północy ipołudnia posągi personifikujące cztery części Świata (Afrykę iAmerykę przedstawiają figury mężczyzn, aEuropę iAzję - kobiet), kolejne figury zaś, wyobrażające cztery żywioły, usytuowano na narożach belwederku (od południa figury zalegoriami ognia ipowietrza, od północy przedstawienia wody iziemi). Wszystkie te posągi projektował najpewniej również Le Brun, aodkuwali je rzeźbiarze zjego pracowni.
Program ikonograficzny całego zespołu figur zdobiących attykę łazienkowskiego pałacu, personifikujących cztery pory roku, cztery żywioły icztery części świata, budzi nieodparte skojarzenia zprogramem zamówionego w1674 r. przez Jeana-Baptiste’a Colberta do Wersalu iokreślanego jako Grande Commande de Colbert, zespołu 24 marmurowych statui zaprojektowanych przez Charles’a Le Bruna, awykonanych wlatach 1680-1684 przez artystów działających wjego kręgu. Wyobrażały one: cztery żywioły, cztery pory roku, cztery pory dnia, cztery części świata, cztery temperamenty icztery poematy. Zespół ten miał zdobić parter wodny przed główną fasadą pałacu, ajego program aspirował do wyrażenia koncepcji wszechświata (do kompozycji jednej zfigur tego zespołu, Jutrzenki, wydaje się nawiązywać wykonana przez Le Bruna wRzymie statua Judyty).
W czasie przebudowy pałacu w1788 r. powstała na jego parterze Sala Balowa, największe inajbardziej reprezentacyjne wnętrze budowli, którego dekoracja przekazywała erudycyjny program ideowy, łączący wintegralną całość różnorodne wątki. Nie można nie zauważyć, że niektóre elementy tego programu, adokładniej: symbolika groteskowych malowideł ściennych, wykazują bezpośredni związek ztreściami posągów zdobiących pałacową attykę. Na osi wnętrza, od północy ipołudnia, umieszczono dwa kominki, anad nimi półkoliście zamknięte nisze zmarmurowymi kopiami antycznych posągów: nad kominkiem północnym kopią Apolla Belwederskiego, dzieło Antonia D’Este, anad kominkiem południowym kopią Herkulesa Farnese, wykutą przez Giuseppe Angeliniego, przywiezione zRzymu iustawione tam wczerwcu 1793 roku. Blat kominka zposągiem Apolla podpierają przykucnięte postacie króla Midasa ibożka Pana (lub satyra Marsjasza), akominka zHerkulesem - figury Centaura iCerbera. Posągi te projektował iw dużej części wykonał Le Brun, zewentualnym udziałem współpracowników, aprace nad nimi (może już wykończeniowe) trwały jesienią 1792 r. Wdziełach tych można dostrzec wpływ późnobarokowej rzeźby rzymskiej, ale możliwe, że wzorów należałoby doszukiwać się raczej wpewnych rozwiązaniach spotykanych wrzeźbie francuskiej, wposągach stojących wWersalu czy wparyskim ogrodzie Tuileries. Na wschodniej ścianie Sali Balowej umieszczono w1792 r. wprostokątnych płycinach dwie płaskorzeźby wymodelowane wstiuku, zprzedstawieniami Apolla iDafne oraz Herkulesa iOmfale, zaprojektowane w1790 r. przez Le Bruna, który inspirację do ich kompozycji czerpał być może zfrancuskiego malarstwa XVIII wieku, zobrazów François Lemoyne’a lub François Bouchera.
Do francuskiej rzeźby Le Brun odwołał się, projektując posągi do dworskiego teatru wgmachu Oranżerii, wzniesionym wŁazienkach wlatach 1785-1788. Widownię Teatru Królewskiego obiegają loże, między którymi ustawiono osiem wykonanych wstiuku posągów kobiet wantycznych szatach, które trzymają sześcioramienne świeczniki. Modele posągów wykonał Le Brun, awykonywali je wlatach 1787-1788 Giacomo Monaldi iFrancesco Maria Staggi. Otwarcie teatru dla publiczności we wrześniu 1788 r. połączone było zodsłonięciem wŁazienkach Królewskich konnego pomnika króla Jana III Sobieskiego, którego projekt wykonał także Le Brun, aodkuł go wpiaskowcu Franciszek Pinck. Rzeźba wykazuje wprawdzie analogie do kilku dzieł znanych artyście zRzymu, ale wzorem dla niej wydaje się raczej stojący wWersalu konny pomnik Ludwika XIV, dzieło Gianlorenza Berniniego z1677 r., którego kompozycję wykorzystywał także wswoich projektach Charles Le Brun.
W 1793 r. wŁazienkach wzniesiono Amfiteatr (Teatr na Wyspie), na którego attyce ustawiono dwie leżące figury wyobrażające tragedię ikomedię oraz 16 posągów siedzących dramaturgów (Ajschylosa, Eurypidesa, Sofoklesa, Arystofanesa, Menandra, Plauta, Terencjusza, Seneki, Szekspira, Calderona, Racine’a, Moliera, Metastazja, Lessinga oraz Stanisława Trembeckiego iJuliana Ursyna Niemcewicza). Pomysł odtworzenia wrzeźbie postaci najsłynniejszych autorów tragedii ikomedii czasów starożytnych inowożytnych do schyłku XVIII wieku wyszedł najpewniej od króla Stanisława Augusta, który też dokonał ich wyboru. Projekty posągów wykonał w1791 r. André Le Brun, azrealizował je wlatach 1792-1793 Tommaso Righi, włoski rzeźbiarz zatrudniony na królewskim dworze. Rzeźby te, wykonane wnietrwałej technice narzutu, nie zachowały się isą znane jedynie zfotografii; wlatach 20. XX wieku zastąpiono je odmiennie zakomponowanymi kamiennymi figurami, które stoją tam obecnie. Większość postaci miała twarze odwzorowane zprzekazów graficznych, projektując przedstawienia dramaturgów starożytnych, Le Brun wykorzystał ich antyczne prototypy, które mógł znać zczasu rzymskich pobytów albo zrycin bądź rzeźb znajdujących się wkrólewskim zbiorze. Zarówno dla tych figur, jak idla przedstawień postaci nowożytnych można też znaleźć wzory wXVIII-wiecznej rzeźbie francuskiej, wdziełach Jeana-Baptiste’a Pigalle’a iw innych rzeźbach znanych Le Brunowi zParyża. Wkonwencjach XVIII-wiecznej rzeźby francuskiej (dzieł Edmé Bouchardona, Jeana-Jacques’a Caffieriego czy Augustina Pajou) utrzymana jest również kompozycja dwóch stojących włazienkowskim ogrodzie posągów, które personifikują rzeki Wisłę iBug. Są to leżące figury kobiety imężczyzny wspartych na przewróconych wazach, zktórych wylewa się woda. Posągi te odkuł wpiaskowcu w1793 roku Tommaso Righi, aich projektodawcą był najprawdopodobniej Le Brun.
Ostatnią inwestycją podjętą przez Stanisława Augusta wŁazienkach Królewskich wWarszawie była rozpoczęta w1792 r. przebudowa barokowej groty usytuowanej wcentrum łazienkowskiego Pałacu na Wyspie na salę zwaną Rotundą, która miała być "panteonem" najbardziej podziwianych przez króla poprzedników zasiadających na polskim tronie. Ustawiono tam wniszach cztery marmurowe posągi królów Polski: Kazimierza Wielkiego, Zygmunta IStarego, Stefana Batorego iJana III Sobieskiego, anad przejściami do sąsiednich sal umieszczono marmurowe popiersia trzech rzymskich imperatorów: Trajana, Tytusa iMarka Aureliusza; na fryzie obiegającym wnętrze widnieje wypisany złotymi literami napis UTILE MUNDO EDITI IN EXEMPLUM. LUCAN. LIB. X ("Na pożytek światu postawieni jako wzór"), będący cytatem zdziesiątej księgi Wojny domowej Lukana. Każdemu wizerunkowi króla odpowiadało wiszące nad nim wkopule Rotundy tondo namalowane na płótnie przez Marcella Bacciarellego, zpersonifikacją cnoty wyróżniającej danego władcę: Męstwo (pod postacią Marsa), Sprawiedliwość (Temida), Mądrość (Minerwa) iŁaskawość (Clementia). Urządzanie wnętrza zostało zakończone wiosną 1795 r. Projekty wszystkich posągów ipopiersi wRotundzie wykonał Le Brun. Badacze przypuszczają, że posągi królów powstały woparciu oustalenia ikonograficzne opracowane wlatach 60. XVIII wieku dla niezrealizowanych posągów mających zdobić Salę Senatu wZamku Królewskim. Wydaje się jednak, że idee Le Bruna były wdużej mierze niezależne od owych koncepcji opracowanych ponad 20 lat wcześniej. Wprawdzie projektując postacie Kazimierza Wielkiego iZygmunta Starego, artysta poddał się wpewnym stopniu dawnym sugestiom, ale zawarte wnich wzory znacznie przekształcił. Wzór dla posągu Jana III nie jest znany, zkolei projekt statui Stefana Batorego został przez Le Bruna opracowany na podstawie wizerunku znajdującego się wBelwederze, zdodaniem postaci królewskiego płaszcza. Posągi w1793 r. odkuli wmarmurze według projektów Le Bruna rzeźbiarze zjego pracowni: statuę Kazimierza Wielkiego – Giacomo Monaldi, Zygmunta Starego - Giovachino Staggi, aJana III Sobieskiego - Franciszek Pinck; figurę Stefana Batorego zaczął odkuwać Le Brun, adokończyli ją w1795 r. Giovachino Staggi iFranciszek Pinck. Wdrugiej połowie 1794 r. ina początku następnego roku odkuwano wmarmurze popiersia rzymskich cezarów: biust Trajana był dziełem Le Bruna, autor popiersia Marka Aureliusza nie jest znany, apopiersie Tytusa wykonał Giacomo Monaldi. Wzorami dla tych trzech przedstawień były rzeźby antyczne znajdujące się wMuzeum Kapitolińskim wRzymie - zakupione tam zkolekcji Villa Albani popiersia Trajana iMarka Aureliusza oraz biust przedstawiający Wespazjana. Ta ostatnia rzeźba była prototypem dla znajdującego się wRotundzie przedstawienia Tytusa, określanego tak winskrypcji umieszczonej na bazie popiersia. Przyczyną owej niekonsekwencji mógł być fakt, że obaj cesarze zdynastii Flawiuszy, ojciec znany jako Wespazjan ijego syn Tytus, nosili jednakowe imiona: Titus Flavius Vespasianus iprawdopodobnie Stanisław August przy przedstawieniu Wespazjana polecił zostawić winskrypcji tylko jego pierwsze imię.
W dorobku Le Bruna znajdowały się rzeźby przeznaczone do dekoracji Zamku Królewskiego iŁazienek Królewskich wWarszawie, których tematy nie były związane zwystrojem konkretnych wnętrz iktóre niejednokrotnie przemieszczano zarówno wobrębie obu tych rezydencji, jak ipomiędzy nimi. Były to, wykonane wwiększości wmarmurze, aznane jedynie ze wzmianek archiwalnych, posągi Bachantek, Bachusów (Faunów) iAmorów, atakże kopie iimitacje antycznych rzeźb, jak posąg Bachusa wzorowany na posągu Fauno in rosso antico zMuzeów Kapitolińskich, kopia Venus Callipygos zMuseo Archeologico Nazionale wNeapolu, dwa posążki Atenek (Athéniennes) wzorowane na rzeźbach zVilla Albani czy przedstawienie Kleopatry naśladujące antyczny posąg Śpiącej Ariadny zMuzeów Watykańskich. Niektóre ztych rzeźb miały też swoje pierwowzory wrzeźbie francuskiej, jak na przykład posąg Amora dotykającego grotu strzał czy posąg Marsjasza powtarzający kompozycję rzeźby Pierre’a Le Grosa Młodszego zokoło 1715 r., cieszącej się wXVIII wieku wielką popularnością, albo posążek Herkulesa, wyraźnie zależny od twórczości François Giradona. W1784 r. Le Brun wykonał rysunki, według których zrealizował wgipsie rzeźbę przedstawiającą pasterkę wkapeluszu à la Bastienne, które to dzieło wyraźne życzenie króla utrzymane było wrokokowych konwencjach fêtes champêtres[2], zarówno pod względem tematu, jak isposobu jego przedstawienia.
Francuskie wpływy wpracach Le Bruna
André Le Bruna przedstawiano dawniej jako artystę, którego twórczość kształtowały zjednej strony wpływy współczesnej mu rzeźby francuskiej, zwłaszcza dzieł jego nauczyciela Jeana-Baptiste’a Pigalle’a, az drugiej - oddziaływanie poznanej wRzymie sztuki antyku oraz późnobarokowej rzeźby rzymskiej. Oglądane wRzymie dzieła antyczne, podobnie jak rzymska rzeźba późnego baroku, miały niewątpliwy wpływ na twórczość Le Bruna: antyk zaznaczył się wniej wrzeźbionych dla króla kopiach iimitacjach starożytnych rzeźb, atakże wwielu rysunkach, na których widoczne jest też jego zainteresowanie dziełami rzymskiego baroku. Mimo wieloletnich rzymskich studiów oraz rysowania ikopiowania antycznych rzeźb twórczość Le Bruna nie nabrała cech klasycyzujących, aznajomość starożytnych dzieł wpłynęła jedynie na pewne udoskonalenie techniki rzeźbiarskiej artysty.
Cała twórczość Le Bruna, tak rzeźbiarska, jak irysunkowa, wykazuje wyraźne ibezpośrednie zależności od dzieł znanych mu zczasów paryskiej edukacji - przez długie lata działalności wobcych krajach artysta nigdy nie porzucił nabytej wówczas wiedzy ani doświadczeń czerpanych zrzeźb iobrazów oglądanych wrodzinnym mieście, tworząc przez całe życie wkonwencjach wpojonych mu wlatach młodzieńczych nauk. Prace Le Bruna noszą znamiona współczesnej plastyki francuskiej; widoczny jest wnich zwłaszcza wpływ jego mistrza, Jeana-Baptiste’a Pigalle’a, choć pod pewnymi względami wydają się one bliższe rzeźbom Étienne’a-Maurice’a Falconeta czy Augustina Pajou, aw stanowiących jego największe osiągnięcie rzeźbiarskich portretach był bliski także sztuce Jeana-Jacques’a Caffieriego czy zwłaszcza Jeana-Antoine’a Houdona. Zwracając uwagę na relacje twórczości Le Bruna ze współczesną mu rzeźbą francuską, nie podkreślano jednak dawniej związków łączących ją ze sztuką epoki Ludwika XIV, czyli wcześniejszego oniemal stulecie okresu drugiej połowy XVII ipoczątków XVIII wieku. Oile bowiem stronę formalną dzieł artysty odnieść można do sztuki mu współczesnej, otyle zakres podejmowanych przez niego tematów, aszczególnie repertuar wzorów, zjakich korzystał, aniekiedy także sposób kształtowania form, miały swoje źródła wdziełach powstałych wtamtych, dosyć mu odległych czasach. Przyczyn tych analogii należy upatrywać wdominującym na francuskiej scenie artystycznej wlatach paryskiej edukacji Le Bruna renesansie epoki Ludwika XIV - okres panowania tego monarchy został bowiem włączony przez jego następców do kanonicznego cyklu wielkich epok historycznych, aówczesny program oficjalnego mecenatu we Francji inspirowany był świadomą chęcią odnowienia chwały owego grand siècle’u. Charakterystyczne zjawisko odrodzenia stylu Ludwika XIV oraz nawrót do klasycyzmu jego czasów powodowały, że znostalgią spoglądano ku wielkim osiągnięciom sztuki tamtego okresu, takim jak Luwr zjego Galerią Apollina czy założenie pałacowe wWersalu. Również odniesień twórczości Le Bruna do sztuki antyku, której wpływ uwidocznił się wjego rzeźbach irysunkach, nie można postrzegać wyłącznie wkontekście pobytów artysty wRzymie. Pamiętać bowiem należy owielkim autorytecie starożytności, ugruntowanym we Francji wpoczątkach XVII wieku, anastępnie potwierdzonym oficjalnym programem Académie Royale, który około połowy XVIII wieku nadal zachowywał aktualność, łącząc się zdominującym wówczas na francuskiej scenie artystycznej renesansem epoki Ludwika XIV. Wkontekście tych zjawisk, znajdujących niewątpliwe odbicie wprogramach szkół, których wychowankiem był André Le Brun, należałoby, jak się wydaje, postrzegać związki łączące twórczość tego artysty zfrancuską sztuką drugiej połowy XVII ipoczątków XVIII wieku - ztakimi dziełami, jak dekoracje Luwru irzeźby zdobiące założenie wWersalu, projektowane przez "pierwszego malarza" Ludwika XIV Charles’a Le Bruna, czy prace "pierwszego rzeźbiarza" tego króla, François Giradona - amoże również relacje łączące jego dzieła ze sztuką antyku.
prof. dr hab. Katarzyna Mikocka-Rachubowa
Zakład Historii Sztuk Plastycznych, Pracownia Sztuki Dawnej Polskiej Akademii Nauk
[1] Katarzyna Mikocka-Rachubowa, André Le Brun. „Pierwszy rzeźbiarz” króla Stanisława Augusta, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2010.
[2] Fête champêtre – zabawa wiejska organizowana dla rozrywki przez francuskich dworzan wXVIII wieku, przebranych za pasterzy ipasterki.
