Pod koniec panowania Stanisława Augusta jego zbiór liczył 2437 dzieł - ztego przeszło 500, jak już wspomniano, to obrazy nabyte wraz zUjazdowem, ponad 450 to obrazy zamówione przez króla uwspółczesnych artystów (w Polsce iza granicą), zczego około 150 zmyślą owystroju konkretnych wnętrz, apozostałe - przeszło 1500 (!) - traktować można jako kupowane zmyślą otworzeniu kolekcji malarstwa[1]. Król nie ograniczył się zatem do stworzenia "gabinetu pięknych obrazów", jak winnym miejscu przywoływanego już projektu pisał Bacciarelli, lecz zbudował wielki zbiór obardzo nierównej, siłą rzeczy, zawartości - także zpowodu ograniczeń finansowych.
W pałacu wŁazienkach Królewskich miały się jednak znaleźć tylko dzieła najwyższej rangi. Taka była intencja monarchy. Sekretarz królewski Gaetano Ghigiotti pisał wliście do Michała Poniatowskiego: "główny pałac, wktórym [król] chce zgromadzić swoje najlepsze obrazy, będzie już gotów do zamieszkania"[2].
To włazienkowskim pałacu, anie wZamku Królewskim, powstało wnętrze przeznaczone specjalnie do prezentowania kolekcji malarstwa, jedyne ze stanisławowskich wnętrz, które nazwano "galerią" - Galerie en bas ("na dole") - od początku XIX w. określaną jako Galeria Obrazów. Jej malarski wystrój, tak jak irozmieszczenie obrazów wpozostałych pokojach Pałacu na Wyspie, można próbować rekonstruować na podstawie dwóch zachowanych egzemplarzy katalogu królewskich obrazów z1795 r.[3], wktórych dopisano ołówkiem - dziś już czasem zupełnie nieczytelnie - oznaczenia lokalizacji poszczególnych dzieł. Pomocne mogą być także relacje podróżników odwiedzających pałac - przede wszystkim Alphonse’a-Touissanta Fortii de Pilesa, który był tu w1792 r.[4]. Inwentarz łazienkowskiego pałacu z1795 roku, wktórym spisano jego ruchome wyposażenie wposzczególnych wnętrzach, nie odnotowuje niestety obrazów (z wyjątkiem wprawionych na stałe wściany) - odsyła jedynie do ich katalogu.
Z katalogu tego wnioskujemy zatem, że wGalerii Obrazów, której urządzenie gotowe było w1793 r., wisiało 65 dzieł. Galeria miała być wizytówką łazienkowskiej kolekcji - azatem ikolekcji Stanisława Augusta wogóle. Jeśli chcemy właściwie rozpoznać ostateczny rezultat zamierzeń króla, to opisując zawartość Galerii Obrazów, powinniśmy przyjąć ówczesne kryteria: określenia autorstwa stosowane wkatalogu obrazów oraz zanotowane tam szacunkowe wyceny dzieł. Itak wisiało tu sześć z12 obrazów określonych wkatalogu z1795 r. jako oryginały Rembrandta[5], wtym Ecce hom*o (numer wkatalogu galerii: 244; wzbiorach Ermitażu jako dzieło Nicolaesa Maesa), wyceniony niezwykle wysoko na 500 dukatów, oraz wspomniane wyżej dzieła Dziewczyna wramie obrazu i Uczony przy pulpicie, wycenione na 250 i200 dukatów, Apostoł zrybą Rubensa (numer wkatalogu galerii: 594; zabrany do Petersburga; zaginiony), wyceniony na 300 dukatów, wspomniana wyżej Andromeda Tycjana oraz Zmartwychwstanie Luki Giordano (numer wkatalogu galerii: 1629; zabrany do Petersburga), oba wycenione na 500 dukatów, Koncertsułtana Carle’a van Loo (numer wkatalogu galerii: 128; dziś wzbiorach Wallace Collection wLondynie), zbardzo wysoką szacunkową ceną 400 dukatów, Skradziony pocałunek Jeana-Honoré Fragonarda (numer wkatalogu galerii: 1743; wzbiorach Ermitażu), wart 200 dukatów, oraz równie wysoko wyceniony Apollo iDafne Benedetta Lutiego (numer wkatalogu galerii: 59; patrz slider pt. Galeria królewskich zakupów), który szczęśliwie zachował się do dziś wŁazienkach. Zobrazów współczesnych artystów wGalerie en bas zanotować należy wspomniany już portret Williamsa pędzla Mengsa zrekordową wyceną 600 dukatów oraz przedstawienie Wergiliusza czytającegoswój poemat (numer wkatalogu galerii: 1839; wzbiorach Ermitażu) Angeliki Kauffmann, warte 250 dukatów.
Zgromadzone tu obrazy reprezentowały więc różne szkoły, epoki itematy, akategorią doboru była ich wartość mierzona nie tylko klasą artystyczną dzieła, ale irangą, nazwiskiem artysty oraz szacunkową ceną. Wycena ta była wypadkową kwoty, za jaką obraz został nabyty, oraz subiektywnej oceny jego artystycznej jakości przyjętej przez monarchę iBacciarellego. Po latach bywała ona weryfikowana - co można śledzić wkolejnych egzemplarzach katalogu kolekcji - na przykład zpowodu zmienionej atrybucji obrazu czy nowej ceny dzieła podyktowanej przez rynek. Aby uświadomić relację cen, zaznaczmy, że wkolekcji Stanisława Augusta było tylko siedem obrazów dawnych mistrzów wycenionych na 500 dukatów (oprócz nich tak wycenione były jedynie wielkoformatowe płótna zSali Rycerskiej wZamku Królewskim pędzla Bacciarellego), aw jej katalogu figurują także obrazy wycenione na kilka ikilkanaście dukatów, zdecydowana większość nie przekracza natomiast ceny kilkudziesięciu dukatów.
Charakter czysto "galeryjny" miał także niewielki gabinet przed Salą Salomona, zwaną wówczas Salą Kompanii (Cabinet près la salle de compagne), wktórym wisiało 46 obrazów (w tym sześć prac na papierze). Były tu między innymi: Kuszenie Świętego Antoniego Davida Teniersa Młodszego, wycenione na 500 dukatów (numer wkatalogu galerii: 692; wzbiorach Ermitażu), para martwych natur zkwiatami Jana van Huysuma (numery wkatalogu galerii: 6, 7; później wzbiorach Radziwiłłów wKrólikarni) owartości 350 i400 dukatów czy wspomniana Praczka Gabriela Metsu wraz ze stanowiącym jej pendant obrazem Palacz (numer wkatalogu galerii: 55; wzbiorach Muzeum Narodowego wWarszawie), wycenione łącznie na 300 dukatów.
Trzecie pomieszczenie, którego jedyną funkcją było eksponowanie obrazów, stanowił tak zwany Gabinet za Mostem (Grand Cabinet du pont) mieszczący się wpawilonie usytuowanym poza wyspą, połączony zpałacem mostkiem zprzeszkloną kolumnadą. Wbrew francuskiej nazwie nie było to duże wnętrze - mimo to znalazło się wnim miejsce dla aż 30 obrazów, znajdroższym malarskim dziełem zkrólewskiej kolekcji, oszacowanym na rekordowe 1200 dukatów - Śpiącym Amorem Guida Reniego (numer wkatalogu galerii: 1986; zaginiony). Wisiały tam ponadto między innymi: znakomity (co dziwne, wyceniony nisko, na 40 dukatów) Autoportret Aerta de Geldera (numer wkatalogu galerii: 570; wzbiorach Ermitażu), Autoportret Bartholomaeusa van der Helsta (numer wkatalogu galerii: 571) oraz Wybór między młodością ibogactwem Jana Steena (numer wkatalogu galerii: 15), oba obecnie wzbiorach Muzeum Narodowego wWarszawie, czy, prezentowane do dziś wŁazienkach Królewskich, znakomite portrety małżonków de Cordes zwarsztatu Antoona van Dycka (numery wkatalogu galerii: 1193, 1194; patrz slider pt. Galeria królewskich zakupów) iwspomniany wyżej Satyr grający na flecie Jacoba Jordaensa.
Wypełnione obrazami było również piętro pałacu mieszczące apartament króla. Także iw tych pokojach, mających przecież bardziej prywatny charakter, nie brakowało dzieł najwyższej rangi. WAntyszambrze, który dekorowało osiem obrazów, wisiał Jeździec polski Rembrandta (numer wkatalogu galerii: 1743; wzbiorach Frick Collection wNowym Jorku), Kucharka Hendrika Martenszoona Sorgha (numer wkatalogu galerii: 578; dziś wzbiorach Muzeum Narodowego wWarszawie) iPraczka Thomasa Wijcka (numer wkatalogu galerii: 518; wzbiorach Muzeum Narodowego wWarszawie). Wśród 38 obrazów wpokoju sąsiadującym zGabinetem Pracy króla była wyceniona na 300 dukatów Promenada wlasku bulońskim uznawana za dzieło Antoine’a Watteau, wrzeczywistości autorstwa Nicolasa Lancreta (numer wkatalogu galerii: 23; wzbiorach Wallace Collection), oraz trzy portrety uważane za oryginały Rembrandta, wtym wyceniony na 400 dukatów Portret staruszki - wistocie pędzla Ferdinanda Bola (numer wkatalogu galerii: 137; wzbiorach Muzeum Narodowego wWarszawie). WGabinecie do Ubierania widniały zaś między innymi: wart 500 dukatów Le gigot Davida Teniersa (numer wkatalogu galerii: 1738; wysłany do Petersburga; zaginiony) oraz jeden znajdroższych pejzaży wkrólewskiej kolekcji, wyceniony na 300 dukatów Krajobraz ze zwierzętami Nicolaesa Berchema (numer wkatalogu galerii: 1741; zaginiony).
W większości pomieszczeń prywatnego apartamentu króla obrazy rozmieszczone były bez związku zfunkcją wnętrza. Jedynie wmalarskim wystroju Pokoju Sypialnego iGabinetu Pracy doszukać się można innego - poza czysto dekoracyjnym i"prestiżowym" - klucza wdoborze obrazów. Wobu znalazły się bowiem portrety bliskich iważnych dla Stanisława Augusta osób. Wsypialni - dwa owalne portrety rodziców monarchy, umieszczone po obu stronach łoża (warsztat Bacciarellego; numery wkatalogu galerii: 25, 27), atakże dwa wizerunki carycy Katarzyny II (numery wkatalogu galerii: 29, 336) oraz 21 gabinetowych obrazów holenderskich iflamandzkich, między innymi Oficer piszący rozkaz Gerarda Terborcha (numer wkatalogu galerii: 42; wzbiorach Muzeum Narodowego wWarszawie) czy wyceniony wkatalogu z1783 r. aż na 700 dukatów Tableau de gibier "Ghaysena" - zapewne malarza martwych natur myśliwskich Peetera Gheyselsa (numer wkatalogu galerii: 652; zaginiony). WGabinecie Pracy natomiast - pięć portretów dam-przyjaciółek króla, autorstwa Bacciarellego (zob. artykuł MarcelloBacciarelli), wizerunki jego dwóch siostrzenic, Marii Teresy Tyszkiewiczowej iUrszuli zZamoyskich Mniszchowej (numery wkatalogu galerii: 30, 31; zaginione), atakże portret pani Geoffrin, mentorki iprzyjaciółki monarchy, oraz jej córki, oba zwarsztatu Jeana-Marca Nattiera, zachowane do dziś wŁazienkach Królewskich (numery wkatalogu galerii: 132, 133); prócz tego wisiało tam 11 innych obrazów różnych szkół.
[1] Hanna Małachowicz, Galeria obrazów Stanisława Augusta, w: Stanisław August - ostatni król polski. Polityk, mecenas, reformator (1764-1795), dz. cyt., s. 225-227.
[2] Cyt. za: Ewa Manikowska, Sztuka - ceremoniał - informacja. Studium wokół królewskich kolekcji Stanisława Augusta, dz. cyt., s. 178.
[3] Egzemplarze w: Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego iMarii Teresy Tyszkiewiczowej, sygn. 202) oraz wBibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (rękopis 5583/III). Rozmieszczenie obrazów wŁazienkach Królewskich iinwentarze z1788 i1799 roku - zob. Dorota Juszczak, Obrazy zdaru Karoliny Lanckorońskiej dla Zamku Królewskiego wWarszawie iich łazienkowska historia, w: Rembrandt iinni. Królewska kolekcja obrazów Stanisława Augusta. Wystawa 19 lipca - 16 października 2011 roku, katalog, red. Daniela Galas, przeł. Anne-Marie Duk-Fabianowska, Emilia Bulman, Muzeum Łazienki Królewskie wWarszawie, Warszawa 2011, t. 2, s. 9-11.
[4] [Alphonse-Toussaint Fortia de Piles], Voyage de deux Français en Allemagne, Danemarck, Suède, Russie et Pologne fait en 1790-1792, t. 5, Paris 1796.
[5] Tadeusz Mańkowski, Obrazy Rembrandta wgalerji Stanisława Augusta, Polska Akademja Umiejętności, Kraków 1929; Antoni Ziemba, Obrazy Rembrandta wPolsce, w: Sztuka cenniejsza niż złoto. Obrazy, rysunki iryciny dawnych mistrzów europejskich ze zbiorów polskich. Wystawa poświęcona pamięci Jana Białostockiego, marzec-maj 1999 roku, katalog, red. Anna Kozak, Antoni Ziemba, Muzeum Narodowe wWarszawie, Warszawa 1999, s. 62-68.
